سید‏هادی گلدانی - کارشناس‏ارشد تغذیه طیور
بررسی سازوکارهای موثر بر کیفیت تولید تخم مرغ­ در صنعت مرغ تخمگذار

چکیده:

تخم پرندگان یکی از منابع اصلی پروتئین حیوانی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. تولید جهانی تخم در سال 2007 بالغ بر 65 میلیون تن بوده است. کشور ایران با تولید 26 / 1 درصد در دنیا، پانزدهمین کشور تولید کننده تخم پرندگان در دنیا است. تولید تخم­هایی که کیفیت پوسته خوب و کیفیت درونی مناسب داشته باشند برای صنعت جهانی پرورش طیور، اهمیت اقتصادی و حیاتی دارد. هزینه مشکلات مربوط به کیفیت تخم سالانه میلیون­ها دلار برآورد می­شود. ضرر اقتصادی وارد شده به صنعت تخم پرندگان کشور امریکا، ناشی از مشکلات کیفیت پوسته سالیانه در حدود 480 میلیون دلار برآورد می­شود. همچنین فراوانی 5 / 2 درصدی تخم­های شکسته و 4 درصدی پوسته ضعیف سبب ضرر 30 تا 35 میلیون دلاری صنعت تولید تخم مرغ کشور مکزیک در سال 2005 است. عواملی از قبیل سویه پرنده، سن پرنده، تغذیه، تنش، تنش گرمایی،  بیماری و سیستم پرورش بر کیفیت پوسته تخم موثر است. همچنین عواملی از قبیل ذخیره سازی، سویه و سن پرنده، تولک بری اجباری، تغذیه و بیماری ممکن است کیفیت درونی تخم مرغ را تحت تاثیر قرار دهد.  بنابراین داشتن درک صحیحی از سازوکارهای موثر بر کیفیت پوسته تخم و کیفیت درونی تخم برای صنعت مرغ تخمگذار اهمیت حیاتی دارد.

 

کلمات کلیدی: مرغ تخمگذار، کیفیت تخم مرغ، کیفیت پوسته، واحد هاو، سفیده

                                          

مقدمه:

تخم پرندگان یکی از منابع اصلی پروتئین حیوانی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. تولید جهانی تخم در سال 2007 بالغ بر 65 میلیون تن بوده است. کشور ایران با تولید 26 / 1 درصد در دنیا، پانزدهمین کشور تولید کننده تخم پرندگان در دنیا است (مینچ و همکاران، 2011). تولید تخم­هایی که کیفیت پوسته خوب و کیفیت درونی مناسب داشته باشند برای صنعت جهانی پرورش طیور، اهمیت اقتصادی و حیاتی دارد. هزینه مشکلات مربوط به کیفیت تخم سالانه میلیون­ها دلار برآورد می­شود (روبرتس، 2004). ضرر اقتصادی وارد شده به صنعت تخم پرندگان کشور امریکا، ناشی از مشکلات کیفیت پوسته سالیانه در حدود 480 میلیون دلار برآورد می­شود (کشاورز، 2003). این ضرر در سال 1988 در استرالیا بیش از 10 میلیون دلار استرالیا بوده است. همچنین فراوانی 5 / 2 درصدی تخم­های شکسته و 4 درصدی پوسته ضعیف سبب ضرر 30 تا 35 میلیون دلاری صنعت تولید تخم مرغ کشور مکزیک در سال 2005 است (دستار، 1390). بنابراین داشتن درک صحیحی از سازوکارهای موثر بر کیفیت پوسته تخم و کیفیت درونی تخم در صنعت طیور اهمیت بسیار زیادی دارد.

 

1-1- سازو کارهای موثر بر کیفیت پوسته تخم پرندگان

1-1-1-  سویه پرنده

انتخاب ژنتیکی، سویه­های مختلف مرغ­های تخمگذار سبب ایجاد تفاوت­های معنی­دار زیادی در تولید تخم، اندازه تخم و کیفیت پوسته تخم شده است (کورتیز و همکاران، 1995). تفاوت­های روشنی بین سویه­های جدید پرندگان تخمگذار تجاری و نژادهای قدیمی آنها وجود دارد (هوکینگ، 2003). انتخاب ژنتیکی برای یکی از صفات مانند تولید یا وزن تخم می­تواند بر دیگر صفات مرغ از قبیل کیفیت پوسته تاثیر­گذار باشد (پوگین پول و همکاران، 1996). بنابراین انتخاب برنامه­های ژنتیکی باید به گونه­ای صورت گیرد که دامنه وسیعی از صفات مدنظر قرار گیرد و به گونه­ای نباشد که بهبود در یک صفت به طور همزمان سبب افت در دیگر صفات حیاتی شود (روبرتس، 2004).

 

1-1-2- سن پرنده

مطالعات زیادی نشان می­دهد که با افزایش سن پرندگان، کیفیت پوسته تخم کاهش می­یابد (رونالد و همکاران، 1975 ؛ نیس، 1999). با افزایش سن مرغ، اندازه تخم نیز افزایش می­یابد و به طور همزمان وزن پوسته افزایش یا ثابت می­ماند. افزایش در وزن تخم به یک نسبت متناسب با افزایش در وزن پوسته نیست به طوری­­که نسبت وزن پوسته به وزن تخم (که اغلب به صورت درصد پوسته بیان می­شود) کاهش می­یابد (جونیر و همکاران، 1987 ؛ الاروسی و همکاران، 1994).  برخی شواهد نشانگر ناتوانی مرغ برای تولید مقدار اضافی پوسته تخم است این ناتوانی مرتبط با فعالیت آنزیم 25- هیدروکسی- کلی کلسیفرول-1- هیدروکسیلاز، آنزیم فعال در همئوستاز کلسیم است (جونیر و همکاران، 1987 ؛ الاروسی و همکاران، 1994). استفاده از جیره­های کم پروتئین در تغذیه مرغ­های مسن که باعث کاهش اندازه تخم می­شود ممکن است کیفیت پوسته را بهبود بخشد (کشاورز، 2003). استفاده از بعضی مکمل­ها نیز  ممکن است سبب بهبود کیفیت پوسته تخم در مرغ­­های مسن ­شود (مبی و همکاران، 2003).

 

1-1-3-  تغذیه

هر پوسته تخم از 3 گرم کلسیم تشکیل شده است. بنابراین، جیره مرغ­ها باید دارای کلسیم کافی و به شکلی باشد که مورد استفاده پرنده قرار گیرد. به نظر می­رسد این اتفاق نظر وجود دارد که 50 تا 70 درصد کلسیم جیره باید به شکل ذرات درشت با قطر 2 تا 5 میلی­متر و باقیمانده به صورت پودر باشد (نیس، 1999). مقادیر ناکافی فسفر ممکن است باعث غیر­معدنی شدن اسکلت در مرغ­های تخمگذار گردد. نسبت کلسیم به فسفر جیره دارای اهمیت زیادی است. بطوریکه سطوح بالای فسفر ممکن است در جذب کلسیم در دستگاه گوارش تداخل ایجاد کند و باعث کاهش کیفیت پوسته گردد (بورمن و گوناراتن، 2001). به نظر می­رسد از میان عوامل دیگر احتیاجات کلسیم و فسفر بیشتر تحت تاثیر سن پرندگان قرار می­گیرد (بار و همکاران، 2002). ویتامین d برای سوخت و ساز کلسیم ضروری است و باید در جیره لحاظ شود (هورویتز، 1987). 25-هیدروکسی ویتامین d متابولیت ویتامین d است (که در بدن پرنده به شکل فعال زیستی ویتامین  d3 تبدیل می­گردد) و در حال حاضر به صورت تجاری موجود است (دقیر، 1995). اگر عمل مخلوط کردن خوراک بدرستی صورت نگیرد به گونه­ای که اجزای تشکیل دهنده جیره غذایی از یکدیگر جدا شوند، مرغ­ها مقدار مواد مغذی کافی (به خصوص کلسیم و ویتامین d3) دریافت نمی­کنند، این امر می­تواند سبب کاهش استحکام پوسته و بروز مشکلاتی از قبیل ترک­های بزرگ[1]، ترک­های مویی­شکل[2]، ترک­های ستاره­شکل[3] ، تخم­های پوسته نازک، تخم­های لنبه4 (بدون پوسته آهکی) گردد (دستار، 1390).  کیفیت آب ممکن است بر کیفیت پوسته موثر باشد. آب­هایی که دارای سطوح بالای الکترولیت هستند ممکن است در بلند مدت اثرات منفی بر کیفیت پوسته تخم بگذارند (بالانو و یوسلویچ، 1987). همچنین آب شور (آب آشامیدنی حاوی نمک بالا) می­تواند سبب تشکیل ترک­هایی مویی شکل، ترک­های ستاره­شکل، تخم­های پوسته نازک،  تخم­های لنبه (بدون پوسته آهکی) شود (دستار، 1390). درجه حرارت آب بویژه در آب و هوای گرم دارای اهمیت زیادی در پرورش مرغ­های تخمگذار است. مطالعات نشان داده است که فراهم آوردن آب خنک می­تواند سبب بهبود کیفیت پوسته به هنگام تنش گرمایی در مرغ­ها شود (گلاتز، 1993؛ دقیر، 1995). جیره­های دارای سطوح بالای پلی­ساکاریدهای غیر نشاسته­ای[4] (nsp) باعث افزایش ویسکوزیته، نگهداری مقادیر زیاد آب در دستگاه گوارش و مدفوع آبکی و چسبناک می­شوند. استفاده از آنزیم­های تجزیه­کننده پلی­ساکارید­های غیر­نشاسته­ای در جیره جوجه­های گوشتی تا اندازه بسیار زیادی به حل این مشکل کمک کرده است (چاکت و هاقت، 1997). در مطالعه­ای که در دانشگاه نیوانگلند انجام شد افزودن آنزیم­های تجاری به جیره­های بر پایه گندم- جو مرغ­های تخمگذار نه تنها محتوای رطوبت مدفوع را بهبود بخشید بلکه سبب بهبود کیفیت پوسته شد. هر چند در این مطالعه افزودن آنزیم سبب کاهش واحد هاو و اندکی روشن شدن رنگ پوسته تخم مرغ­های پوسته قهوه­ای گردید (روبرتس و همکاران، 1999). آنزیم فایتاز در جیره­های طیور استفاده می­شود و سبب جدا شدن پیوند فسفر فیتات و کاهش دفع فسفر می­شود. نشان داده شده است که افزودن آنزیم فایتاز سبب بهبود کیفیت پوسته تخم می­شود (کشاورز، 2003). همچنین آلودگی­ خوراک با مایکوتوکسین­ها نیز قابلیت کاهش تولید و کاهش کیفیت پوسته را دارد. ممکن است این اثرات به­ واسطه کاهش مصرف خوراک­های آلوده به مایکوتوکسین باشد (ساکسوپت و همکاران، 1989).

 

1-1-4- تنش 

دامنه­ای از انواع مختلف تنش­ها می­تواند بر کیفیت پوسته تاثیر­گذار باشد. از مدت­ها پیش نشان داده شده است که جمعیت شلوغ بازدیدکنندگان سبب افزایش تولید تخم­های با بدنه شیاردار[5] می­شود (دورمینی و همکاران، 1965). تخم مرغ­های با بدنه شیاردار بدلیل انقباض غده پوسته به هنگام تشکیل پوسته تخم در مراحل اولیه است. تنش همچنین می­تواند زمان تخمگذاری را به تاخیر بیندازد در حالیکه تخم­ها آماده تخمگذاری هستند و این می­تواند وقوع تخم­های کناره پهن[6] را افزایش دهد (رینارد و ساوری، 1999). بروز شوک ناگهانی و تنش­هایی نظیر ترس می­تواند سبب تشکیل تخم­های بد شکل[7]، تخم­هایی با پوسته­های سنباده­ای[8] یا ناصاف[9]، تخم­های کناره پهن و تخم­­های با بدنه شیاردار گردد (دستار، 1390).

 

1-1-5- تنش گرمایی

دمای بالا در طول تابستان می­تواند دلیل تشکیل تخم­های کوچک و کاهش کیفیت پوسته باشد؛ تنش گرمایی سبب کاهش مصرف خوراک و محدود شدن زیست ­فراهمی کلسیم خون برای تشکیل پوسته تخم می­شود. همچنین تنش گرمایی ممکن است سبب کاهش فعالیت کربنیک آنهیدراز شود. این آنزیم سبب فراهم آوردن کربنات برای پوسته می­گردد (بالینو و همکاران، 1989). احتمالا اندازه ذرات کلسیم بر توانایی پرندگان برای تولید پوسته تخم­های با کیفیت خوب در شرایط تنش گرمایی موثر است (نیس و همکاران، 1995). مشخص شده است که احتیاجات فسفر مرغ­های تخمگذار در شرایط آب و هوایی گرم اندکی افزایش می­یابد (گارلیش و همکاران، 1978 به نقل از نیس و همکاران، 1995). افزودن بی­کربنات سدیم، الکترولیت­ها و سیلکات آلومینیوم به جیره می­تواند سبب کاهش اثرات منفی تنش گرمایی شود (بالینو و موهرزا، 1997؛ نیس، 1995). همچنین استفاده از آب آشامیدنی خنک نیز می­تواند سبب کاهش اثرات منفی تنش گرمایی شود (دقیر، 1995).

 

1-1-6- بیماری

گزارشاتی وجود دارد که بعضی از بیماری­ها بر کیفیت پوسته تخم پرندگان تاثیر گذارند. بعضی از عوامل بیماری زا می­توانند در بافت دستگاه تولید مثلی پرنده رشد کرده و سبب ایجاد مشکلاتی در پوسته تخم شوند. گزارشات نشان می­دهد برونشیت عفونی سبب تشکیل تخم­هایی با پوسته رنگ پریده شده که در بعضی اوقات با ظاهر چروکیده نمایان است (چارلتون و همکاران، 2000). بیماری برونشیت می­تواند سبب ایجاد ترک­های مویی­شکل[10] و ستاره شکل[11]، تخم­های بد شکل[12] و تخم­های کناره پهن[13] شود (دستار، 1390). نشانگان (سندرم) کاهش تولید تخم مرغ سبب تشکیل تخم هایی با پوسته رنگ پریده و بد شکلی­های پوسته از قبیل تخم­هایی با پوسته نرم یا پوسته نا­صاف می­شود (چارلتون و همکاران، 2000). دیگر بیماری­هایی که سبب افت تولید می­شوند عبارتند از بیماری نیوکاسل، آنفلوآنزای پرندگان، آنسفالومالاشیای پرندگان و مایکوپلاسما گالی­سپتیکوم است (چارلتون و همکاران، 2000).

 

1-1-7-  سیستم پرورش

نوع سیستم پرورش ممکن است بر کیفیت پوسته تخم موثر باشد. هر چند، مشکلات ابتدایی ترک خوردگی تخم­ها در قفس، عمدتا به دلیل تغییر در طراحی قفس­ها بهبود یافته است (وال و تاسون، 2002). از میان سیستم­های مختلف تولید (قفس، مرتع آزاد و غیره) بسیاری از مشکلات کیفیت پوسته به سیستم­ مرتع آزاد بر می­گردد (فراستر و بین، 1994)، که ممکن است به عدم توازن جیره مرغ­ها مربوط باشد (روبرتس، 2004). برخی مطالعات نشان دهنده اثر تراکم قفس بر کیفیت پوسته تخم است (مانچ و همکاران، 1986). در حالیکه گزارشات دیگر خلاف این اثرات را نشان می­دهد ( لی و موس، 1995).

 

1-2- سازو کارهای موثر بر کیفیت درونی تخم پرندگان    

محتویات درونی تخم پرندگان شامل زرده و سفیده (آلبومین) است. یک تخم دارای کیفیت خوب باید فاقد لکه­هایی از قبیل لکه­های خونی، لکه­های رنگی و لکه­های گوشتی باشد. کیفیت زرده جزیی از کیفیت تخم است. کیفیت زرده شامل دو جزء رنگ زرده و قوام غشاء پری ویتلین اطراف زرده است. اگر غشاء پری ویتلین ضعیف باشد (مثلا در یک تخم قدیمی)، زرده به سادگی از هم پاشیده می­شود (کیرندا و مک­کی، 2000).  کیفیت سفیده معمولا به صورت واحد هاو بیان می­شود (روبرتس، 2004). برخی از عوامل موثر بر واحد هاو عبارتند از: زمان نگهداری و دما، سویه و سن پرنده، تغذیه (پروتئین جیره و محتوای اسیدهای آمینه آن از قبیل لیزین و متیونین، آنزیم­های خوراک، نوع دانه  /  منبع پروتئین)، بیماری (بورس فابرسیوس)، مکمل­ها (اسید اسکوربیک، ویتامین e)، تولک­بری اجباری و بیماری است.

  

1-2-1-  ذخیره­سازی

ارتفاع سفیده و واحد هاو با افزایش زمان نگهداری، کاهش می­یابد و این کاهش نسبت به دمای بالا بسیار سریعتر اتفاق می­افتد. خنک کردن سریع تخم­ها با دی اکسید کربن سبب بهبود واحد هاو تخم­های نگهداری شده می­گردد (کینر و همکاران، 2000). دمای بالا و رطوبت پایین انبار ذخیره­سازی تخم مرغ می­تواند سبب افزایش سفیده آبکی[14] گردد (دستار، 1390). در طول نگهداری تخم­ها، ph سفیده افزایش می­یابد این رخداد با کیفیت سفیده مرتبط است (بنتون و براک، 2000). در طول نگهداری، کیفیت غشاء ویتلین کاهش می­یابد، که سبب حساسیت بیشتر زرده به متلاشی شدن می­گردد (کریندا و مک­کی، 2000).

 

1-2-2- سویه و سن پرنده

سن مرغ بر کیفیت سفیده موثر است. با افزایش سن پرنده کیفیت سفیده کاهش می­یابد (روبرتس و بال، 2004 ؛ سیلورسایدیس و اسکات، 2001). همچنین با افزایش سن مرغ فراوانی لکه­های گوشتی[15] در زرده تخم افزایش می­یابد (دستار، 1390). کیفیت سفیده همچنین تحت تاثیر انتخاب ژنتیکی و سویه پرنده است (سیلورسایدیس و اسکات، 2001؛ دستار، 1390).

 

1-2-3- تولک­بری اجباری

نشان داده شده است که تولک­بری اجباری مرغ­های مسن سبب بهبود کیفیت سفیده می­شود (تونا و همکاران، 2002).

 

1-2-4- تغذیه

تعدادی از عوامل تغذیه­ای برکیفیت سفیده تاثیر گذار است. گزارشاتی وجود دارد که افزایش پروتئین و محتوای اسید آمینه­ای جیره سبب کاهش کیفیت آلبومین می­شود (هامریش و کجیر، 1999). همچنین با افزایش لیزین جیره (بالنیو و همکاران، 2000)، مکمل ویتامین c (فرانچینی و همکاران، 2002)، مکمل ویتامین e بویژه در زمان تنش گرمایی (پوتپانگ­سریپورن و همکاران، 2001) کیفیت سفیده افزایش می­یابد. افزودن رقم­های متفاوت دانه غلات از قبیل ارزن نیم­کوب (عبدالرزاق و الذبیر، 1998) یا گندم (روبرتز و همکاران، 2002) می­تواند بر کیفیت سفیده تاثیر­گذار باشد.


1-2-5-  بیماری

برونشیت عفونی ویروسی اصلی­ترین بیماری مرغ­های تخمگذار است که سبب کاهش کیفیت سفیده می­شود (اسپکمن، 1987). شواهدی در دست است که برونشیت عفونی سنتز پروتئین­های سفیده در قسمت مگنوم اویداکت را مختل می­کند (باتلر و همکاران، 1972). این رخداد با تغییرات بافت­شناسی در اپیتلیوم مگنوم مرتبط است (داویدسون، 1986).

 

نتیجه­گیری:

همانطور که در مطالب بالا اشاره شد. سازوکارهای تاثیر­گذار زیادی بر کیفیت پوسته و کیفیت درونی تخم مرغ وجود دارد. لذا آگاهی از این این سازوکارها برای تولیدکنندگان به منظور دستیابی به تولید بهینه امری ضروری و حیاتی است. عملکرد و مدیریت خوب به همراه توجه به پرورش پرندگان، جمع­­آوری با دقت تخم مرغ­ها، حمل و نقل و فرآوری مناسب نوید بخش تولید تخم مرغ­هایی با کیفیت نهایی بالا است.

 

منابع

دستار، ب. 1390. در ترجمه راهنمای کاربردی ارزیابی کیفیت تخم­مرغ. انتشارات دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان. چاپ اول. 71 ص.

balnave, d, gill, rj, li, x and bryden, wl.2000. responses of isabrown laying hens to a pre-layer diet containing additional calcium and to dietary protein and lysine concentrations during. australian journal of agricultural research 51: 779-784.

balnave, d. and muheereza, sk. 1997. improving eggshell quality at high temperatures with dietary sodium bicarbonate. poultry science. 76: 558-593.

balnave, d. and yoselewitz, i.  1987. the relation between sodium chloride concentration in drinking water and eggshell damage. the british journal of nutrition. 58: 503-509.

balnave, d., yoselewitz, i. and dixon, r. 1989. physiological changes associated with the production of defective egg-shells by hens receiving sodium chloride in the drinking water. british journal of nutrition. 61 :35-53.

bar, a., razaphkovsky, v. and vax, e. 2002. re-evaluation of calcium and phosphorus requirements in aged in laying hens. british poultry science. 43: 261-269.

benton, ce., jr. and brake, j. 2000. effects of atmospheric ammonia on albumen height and ph of fresh broiler eggs. poultry science. 79: 1562-1565.

boorman, kn. and gunaratne, sp. 2001. dietary phosphorus supply, egg-shell deposition and plasma inorganic phosphorus in laying hens. british poultry science. 42: 81-91.

butler, ej., curtis, mj., pearson, aw. and mcdougall, js.1972. effect of infectious bronchitis on the structure and composition of egg albumen. journal of the science of food and agriculture. 23 :359-369.

charlton, br., bermudez, aj., boulianne, m., halvorson, da., jeffrey, js.,newman, lj,sander, je and wakenell, ps. (eds). 2000. avian disease manual,15th edition, american association of avian pathologists, pennsylvania, u.s.a. p: 251.

choct,mand hughes, rj. 1997. the nutritive value of new season grains for poultry. recent advances in animal nutrition in australia 1997, university of new england, armidale, nsw 2351, australiap. p: 146-150.

daghir, nj. 1995. replacement pullet and layer feeding and management in hot climates. in :poultry production in hot climates, cab international, university press, cambridge. pp. 219-253

davidson, mf. 1986 .histological studies of changes in the magnum of the domestic hen associated with the production of “watery white” eggs. british poultry science. 27: 353-354.

dorminey, r., jones, je. and wilson, hr. 1965. influence of cage size and frightening on incidence of body checked eggs. poultry science. 44: 307-308.

elaroussi, m. a., forte, l. r., eber, s. and biellier, h. v. 1994. calciumhom eostasis in the laying hens.age and dietary calciume effects. poultry science73. 1589-1581:

franchini, a. sirri, f., tallarico, n., minelli, g., iaffaldano, n. and  meluzzi, a. 2002.  oxidative stability and sensory and functional properties of eggs fromlaying hens fed supranutritional doses of vitamins e and c. poultry science. 81: 1744-1750.

fraser, ac and bain, mm.1994. comparison of eggshell structure from birds housed in conventional battery cages and in a modified free range system. proceedings of the 9th european poultry conference, glasgow, u.k. august 1: 151-152.

glatz, pc. 1993. cool drinking water for layers and broilers in summer. proceedings of the 9th australian poultry and feed convention, gold coast, australia. 202-205.

hammershoj, m. and kjaer, jb. 1999. phase feeding for laying hens : effect of protein and essential amino acids on egg quality and production. acta agriculturae scandinavica section a. animal science. 49: 31-41.

hocking, p., bain,m.,channing, ce., fleming, r. and wilson, s. 2003. genetic  variation for eggproduction, egg quality and bone strength in selected and traditional breeds of laying fowl. british poultry science. 85: 655-702.

hurwitz, s. 1987. effect of nutrition on egg quality. in : egg quality(current problems and recent advances, pp. ,235-254, eds. wells, rg and belyavin, cg.). poultry symposium number twenty, butterworths, london, boston. 235-254.

joyne, c. j., peddie, m. j. and taylor, t. g. 1987.the effect of age on egg production in the domestic hen.general and comparative endocrinology. 65:331-336.

keener, k. m lacrosse, j. d., curtis, p.  anderson, k. and farkas, b. 2000. the influence of rapid air cooling and carbon dioxide cooling and subsequent storage in air and carbon dioxide on shell egg quality. poultry science. 79: 1067-1070.

keshavarz, k. 2003. effect of reducing dietary protein, methionine, choline, folic acid and vitamin b12 during the late stage of egg production cycle on performance and egg shell quality. poultry science. 82: 1407-1414.

kirunda, dfk. and mckee, sr. 2000. relating quality characteristics of aged eggs and fresh eggs to vitelline membrane strength as determined by a texture analyzer. poultry science. 79: 1189-1193.

lee, k. and moss, c. w. 1995. effects of population density on layer performance. poultry science.74: 1754-1760.

mabe, i, rapp, c, bain, mm and nys, y.  2003. supplementation of a corn-soybean meal diet with manganese, copper, and zinc from organic or inorganic sources improves eggshell quality in aged laying hens. poultry science. 82: 1903-1913.

mench, j. a., sumner, d. a. and rosen-molina, j. t. 2011. sustainability of egg production in the united states-the policy and market context. poultry science. 90: 229-240. 

mench, j., tienhoven, a., marsh, j., mccormick, c., cunningham, dl. and baker, rc. 1986. effects of cage and floor pen management on behavior, production, and physiological stress responses of laying hens. poultry science. 65: 1058-1069.

nys, y. 1999. nutritional factors affecting eggshell quality.czech journal of animal science. 14: 135-143.

poggenpoel, d., ferreira, g,, hayes, j. and preez, j. 1996. response to long-term selection for egg production in laying hens. british poultry science. 37: 743-756.

puthpongsiriporn, u., scheidler, se., sell, j. and beck, m. 2001. effects of vitamin e and c supplementation on performance, in vitro lymphocyte proliferation, and antioxidant status of laying hens during heat stress. poultry science. 80: 1190-1200.

reynard,m . and savory, c. 1999. stress-induced oviposition delays in laying hens: duration and consequences for eggshell quality. british poultry science. 40: 585-591.

reynolds, r., rahija, r., schenkman, d. and  richter, c. 1993. experimental murine cytomegalovirus. laboratory animal science. 43: 291-295.

roberts, j. r. 2004. factors affecting egg internal quality and egg shell quality in laying hens. journal of poultry science. 41: 161-177.

roberts, r, ball,w and suawa, e. 2002. the use of feed enzymes in wheat-based diets for laying hens. proceedings of the australian poultry science symposium (r pym, ed). 14: 137-140.

roberts, r, choct, m. and ball, w. 1999. effect of different commercial enzymes on egg and egg shell quality in four strains of laying hens. in : proceedings of the australian poultry science. symposium. sydney (dj farrell, ed. 11: 139-142.

roberts, r. and ball, w. 2004 egg quality guidelines for the australian egg industry. australian egg corporation limited publication. 03 / 19, 32 pp.

roberts, s. a., xin, h., kerr, b. j., russell j. r. and bregendahal, k. 2007. effect of dietary fiber and crude protein on nitrogen balance and egg production in laying hens. poultry science. 86: 1716-1725.

roland, d., sloan, d. and harms, r.1975. the ability of hens to maintain calcium deposition in the egg shell and egg yolk as the hen ages. poultry science. 54: 1720-1723.

silversides, f. g. and scott, t. a. 2001. effect of storage and layer age on quality of eggs from two lines of hens. poultry science. 80: 1240-1245.

suksupath, s., cole, e., cole, r. and bryden, wl. 1989. toxicity of cyclopiazonic acid in the laying hen. proceedings of the australian poultry science symposium, sydney.pp: 94-98.

summers, j. 1993. reducing nitrogen excretion of the laying hen by feeding lower crude protein diets. poultry science. 72:1473-1478.

tona, k., bamelis, f., de ketelaere, b., bruggeman, v. and decuypere, e. 2002. effect of induced molting on albumen quality, hatchability, and chick body weight from broiler breeders. poultry science. 81: 327-332.

wall, h. and tauson, r. 2002. egg quality in furnished cages for laying henseffects of crack reduction measures and hybrid. poultry science. 81: 341-348.

[1] gross cracks

[2] hairline cracks

[3] star cracks

4shell-less eggs

[4] non starch polysaccharides

[5] body-checked eggs

[6] slab-sided eggs

[7] misshapen eggs     

[8]sand paper

5rough shells

[10] hairline cracks

[11] star cracks

[12] misshapen eggs

[13] flat-sided eggs

[14] watery whites